Alfred Kastler (3/5/1902 – 7/1/1984) – người có cảm tình đặc biệt đối với Việt Nam – là nhà vật lý nổi tiếng người Pháp đã nhận Giải Nobel về Vật lý, cách đây đúng 50 năm, khi Hội Vật lý Việt Nam thành lập (1966).
Ra đời ngày 03 tháng 5 năm 1902, tại một vùng thuộc Đế chế Đức (Guebwiller, Alsace), ông học Tiểu học ở thị trấn quê hương.
Năm 12 tuổi, ông học Trung học Oberrealschule Colmar, lúc ở nhờ nhà người thân tại Horbourg-Wihr (năm 1918, trường này trở thành Trường Trung học Bartholdi, khi vùng Alsace trở lại thuộc Pháp). Năm 17 tuổi, ông chuyển sang học bằng tiếng Pháp và tốt nghiệp trung học năm 18 tuổi.
Năm 19 tuổi, ông học Đại học tại Trường Sư phạm Paris (l’École Normale Supérieure Paris) và năm 21 tuổi đỗ Đại học Toán học và Vật lý học.
Hai năm 21÷22 tuổi, ông tạm ngừng nghiên cứu vì bị kiệt sức và trầm cảm.
Năm 24 tuổi, ông bắt đầu giảng dạy vật lý tại Lycée ở Mulhouse.
Năm 34 tuổi, ông nhận bằng Tiến sĩ tại Đại học Paris về Đề tài Huỳnh quang của hơi Thủy ngân.
Năm 39 tuổi, ông dạy tại Đại học Bordeaux (University of Bordeaux), nơi ông sau này là một giáo sư đại học.
Năm 50 tuổi, ông trở lại làm việc tại Trường L’École Normale Supérieure Paris, sau đó được bổ nhiệm chức giáo sư.
Năm 62 tuổi, ông được bầu làm Viện sĩ Viện Hàn lâm Khoa học Pháp (The French Academy of Sciences / L’Académie Française des Sciences).
GS Kastler nghiên cứu về sự phối hợp giữa Cộng hưởng Quang học (Optical Resonance) và Công hưởng Từ (Magnetic Resonance), phát triển kĩ thuật Bơm Quang học (Optical Pumping), là cơ sở dẫn tới việc hoàn thành lý thuyết về LASER (Light Amplification by Stimulated Emission of Radiation) và MASER (Microwave Amplification by Stimulated Emission of Radiation), trong quá trình hợp tác nghiên cứu Cơ học lượng tử (Quantum Mechanics) và tác động giữa ánh sáng với nguyên tử và Quang phổ (Spectroscopy) với nhà vật lý Pháp – là sinh viên của ông – Jean Brossel (Huy chương Vàng của Trung tâm Nghiên cứu Khoa học Quốc gia Pháp, 1984).
Năm 64 tuổi, với công trình “phát hiện và phát triển các phương pháp quang học để nghiên cứu cộng hưởng Hertz ở các nguyên tử” (for the discovery and development of optical methods for studying Hertzian resonances in atoms / pour la découverte et le développement de méthodes optiques servant à étudier la résonance hertzienne dans les atomes), ông nhận Giải Nobel về Vật lý, đúng vào năm Hội Vật lý Việt Nam thành lập (1966).
Sau Đại chiến thế giới thứ hai kết thúc, ông cùng sinh viên Jean Brossel lập một đội nghiên cứu về phổ học, hoạt động nghiên cứu khoa học của ông chủ yếu thực hiện tại Trường École Normale Supérieure tại Paris. Trong hơn 40 năm hoạt động, đội nghiên cứu này đã đào tạo nhiều nhà vật lý trẻ (trong số đó có người Việt Nam) và có ảnh hưởng quan trọng lên sự phát triển khoa học Vật lý Nguyên tử (Atomic Physics) tại Pháp.
Năm 1994 (10 năm sau khi ông qua đời), Phòng thí nghiệm Quang phổ Hertz (Hertz Spectroscopy Laboratory) được đặt tên lại là Phòng thí nghiệm Kastler-Brossel (Kastler-Brossel Laboratory) mang tên hai nhà vật lý – cũng là hai thày trò – nổi tiếng.
Giáo sư Viện sĩ Alfred Kastler đã được nhận nhiều giải thưởng danh giá:
Giải Félix-Robin[1] (năm 44 tuổi).
Giải (Fernand) Holweck[2] (năm 52 tuổi).
Huy chương Vàng của Trung tâm Nghiên cứu Khoa học Quốc gia Pháp[3] – Centre National de la Recherche Scientifique CNRS (năm 62 tuổi).
Giải (Alfred) Nobel về Vật lý[4] – Nobel Prize in Physics (năm 64 tuổi).
Giáo sư Kastler xây dựng gia đình (năm 22 tuổi), sinh được 3 người con, là Daniel (năm 24 tuổi), Mireille (năm 26 tuổi) và Claude-Yves (năm 34 tuổi).
Năm 1984, để tưởng nhớ ông, Hội Vật lý Pháp trao giải thưởng Gentner-Kastler[5].
Hiện nay, nhiều đường phố được mang tên ông tại các địa phương: Achères, Besançon, Caen, Chalon-sur-Saône, Chécy, Grenoble, La Rochelle, La Wantzenau, Maurepas, Maxéville, Molsheim, Mont-Saint-Aignan, Mulhouse, Nantes, Neuilly-sur-Marne, Ostwald, Schitigheim, Tarbes, Valenton, Vannes.
Ngày 07 tháng 01 năm 1984, Giáo sư Kastler từ trần ở Bandol, Cộng hòa Pháp, hưởng thọ 81 tuổi (hơn 10 năm, sau khi thăm Việt Nam).
TÌNH CẢM VỚI VIỆT NAM
Vốn có cảm tình đặc biệt với Việt Nam, nhận lời mời của Giáo sư Viện sĩ Nguyễn Văn Hiệu (lúc ấy là Viện trưởng Viện Vật lý, Viện Khoa học Việt Nam), Giáo sư Viện sĩ Alfred Kastler đã sang thăm Việt Nam (năm 1973, 7 năm sau khi nhận Giải Nobel về Vật lý).
Sau đó ông đã nhận đào tạo cho 3 nhà vật lý Việt Nam, hiện nay đều trở thành các nhà vật lý xuất sắc của nước ta.
[1] Giải Félix-Robin (trao lần đầu vào năm 1922) là một giải thưởng được Hội Vật lý Pháp trao cho một cho một nhà vật lý có công trình xuất sắc.
[2] Holweck (trao lần đầu vào năm 1945) là một giải thưởng được Hội Vật lý London (Vương quốc Anh) tạo ra để tưởng nhớ nhà vật lý người Pháp Fernand Holweck bị Gestapo tra tấn và giết hại do tham gia kháng chiến chống sự chiếm đóng của phát xít Đức. Giải thưởng được trao hàng năm luân phiên do Viện Vật lý Pháp cho một nhà vật lý người Pháp và do Hội Vật lý Pháp trao cho một nhà vật lý Anh.
[3] Huy chương vàng CNRS (trao lần đầu vào năm 1954) là giải thưởng khoa học cao nhất, được Trung tâm Nghiên cứu Khoa học Quốc gia Pháp trao tặng hàng năm, cho “một nhà khoa học đã có những đóng góp xuất sắc cho hoạt động và ảnh hưởng của nghiên cứu khoa học. CNRS cũng trao tặng Huy chương Bạc Huy chương Đồng và cho hoạt động đổi mới.
[4] Giải Nobel về Vật lý (trao lần đầu vào năm 1901) là một giải thưởng được trao bởi Quĩ Nobel (theo mong muốn cuối cùng của nhà hóa học Alfred Nobel), cho nhà khoa học lỗi lạc có những đóng góp xuất sắc trong vật lý. Giải thưởng được các thành viên của Viện Hàn lâm Khoa học Hoàng gia Thụy Điển quyết định vào tháng Mười hàng năm, Huy chương và Bằng chứng nhận của Quĩ Nobel được Vua Thụy Điển trao vào ngày 10 tháng 12, kỉ niệm ngày mất của người sáng lập giải thưởng.
[5] Giải Gentner-Kastler (trao lần đầu vào năm 1984) là một giải thưởng do Hội Vật lý Pháp (La Société Française de Physique SFP) và Hội Vật lý Đức (Deutsche Gesellschaft Physikalische DGP) trao cho các nhà vật lý để vinh danh nhà vật lý người Pháp Alfred Kastler và nhà vật lý người Đức Wolfgang Gentner.
[Nguồn: “Vật lý Ngày nay” (Hội Vật lý Việt Nam) Số 3, Tháng 8-2016, trang 20-21]